Błonnik pokarmowy (włókno pokarmowe) to grupa związków chemicznych wchodzących w skład części strukturalnych roślin stanowiących element tkanki oporowej i przewodzącej. Włókno pokarmowe jest oporne na działanie kwasów żołądkowych i enzymów trawiennych.
Ze względu na rozpuszczalność w wodzie, wyróżnia się dwie frakcje błonnika pokarmowego, a każda z nich pełni ważne funkcje:
| Błonnik rozpuszczalny | Błonnik nierozpuszczalny |
| pektyny, hemicelulozy obojętne, gumy, śluzy, skrobia oporna, fruktooligosacharydy oraz polisacharydy algowe | celuloza, hemicelulozy ekstrahowane z roztworów kwaśnych, lignina |
| Rozpuszczalna frakcja błonnika w połączeniu z treścią pokarmową tworzy żel w przewodzie pokarmowym, dzięki tej funkcji sprawdza się w przypadku biegunek. Dodatkowo jest pożywką dla korzystnych bakterii jelitowych, pełniąc funkcję prebiotyków i stanowiąc pożywkę dla ludzkiego mikrobiomu. Frakcja rozpuszczalna jest wykorzystywana przez bakterie jelitowe do syntezy krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (ang. short-chain fatty acids, SCFA), czyli kwasów: octowego, propionowego oraz masłowego, które posiadają właściwości przeciwzapalne. | Funkcja nierozpuszczalna zwiększa masę stolca, przyspiesza eliminację niestrawionych resztek, a także ułatwia regularne wypróżnianie poprzez pobudzanie ukrwienia jelit. |
Produkty zbożowe są w dużej części źródłem błonnika frakcji nierozpuszczalnej, za wyjątkiem błonnika z owsa i jęczmienia – bogatych w β-glukany (gumy).
Zawartość w warzywach błonnika pokarmowego rozpuszczalnego w wodzie maleje w miarę rozwoju i dojrzewania roślin, wzrasta zaś zawartość składników nierozpuszczalnych.
Rośliny strączkowe zawierają duże ilości rozpuszczalnych składników błonnika pokarmowego w postaci gum.
Znaczne ilości błonnika pokarmowego zawierają także owoce, szczególnie surowe, w miarę możliwości spożywane ze skórką i drobnymi pestkami. W błonnik pokarmowy bogate są:
- owoce drobnopestkowe – jeżyny, maliny, porzeczki, truskawki, agrest, jagody;
- śliwki, żurawina, jabłka, gruszki, banany, cytryny, morele, brzoskwinie;
- orzechy, nasiona/pestki;
- owoce suszone – śliwki, figi, morele.
W miarę dojrzewania owoców zawartość frakcji rozpuszczalnych w wodzie błonnika zwiększa się (zwłaszcza pektyn), zmniejsza się natomiast ilość frakcji nierozpuszczalnych (głównie hemiceluloz i celulozy).
| Ile błonnika powinny spożywać dzieci? |
Aktualne zalecenia dla populacji polskiej dotyczące wystarczającego spożycia błonnika pokarmowego przez dzieci wahają się od 10 do 21 g/dobę w zależności od wieku.
Można również wyliczyć indywidualne zapotrzebowanie na błonnik u dzieci:
| Dla dzieci > 2 lat wymagane dobowe spożycie błonnika najczęściej wylicza się następująco: zalecana dzienna podaż błonnika = (2 x wiek [lata]) + 5 g/dobę Innym sposobem przeliczania dobowego zapotrzebowania na błonnik może być ten oparty na aktualnej masie ciała dziecka: zalecana dzienna podaż błonnika = masa ciała [kg] x 0,5 |
Zalecenia odnośnie spożycia błonnika przez dzieci formułowane są na podstawie badań dowodzących pozytywnego wpływu błonnika na pracę układu pokarmowego.
Błonnik pokarmowy jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania jelit, są jednak choroby, w których konieczna jest redukcja spożycia błonnika, a dokładniej jego frakcji nierozpuszczalnej. Należą do nich:
■ nieswoiste zapalenia jelit (wrzodziejące zapalenie jelita grubego oraz choroba Leśniowskiego i Crohna);
■ choroby zapalne przebiegające z przerwaniem ciągłości błony śluzowej przewodu pokarmowego, bez podłoża autoimmunologicznego (nadżerki błony śluzowej, wrzody żołądka czy dwunastnicy).
W chorobach tych ograniczenie błonnika pokarmowego (np. warzyw surowych jedzonych ze skórką, otrąb) jest zależne od stopnia zaawansowania schorzenia i nasilenia dolegliwości.
Błonnik nierozpuszczalny może w takich przypadkach powodować dolegliwości bólowe poprzez działanie drażniące, z kolei błonnik rozpuszczalny – hamować wchłanianie niektórych leków. W takich sytuacjach ilość i rodzaj błonnika powinien być dobierany indywidualnie przez dietetyka klinicznego.
| Błonnik w leczeniu biegunki |
Udokumentowane zastosowanie w leczeniu biegunki ma błonnik rozpuszczalny. Wynika to z faktu, iż substancje rozpuszczalne (np. inulina czy beta-glukany) są oporne na enzymy hydrolityczne, co wydłuża okres przebywania treści pokarmowej w żołądku, dzięki czemu trawienie i wchłanianie są efektywniejsze.
| Błonnik rozpuszczalny ogranicza r również wchłanianie glukozy, a także cholesterolu i kwasów tłuszczowych poprzez upośledzenie tworzenia miceli tłuszczowych, co można wykorzystać w diecie u dzieci w przypadku otyłości, cukrzycy typu II czy w zaburzeniach lipidowych. |
Należy pamiętać, że woda jest elementem niezbędnym, aby błonnik prawidłowo spełniał swoją funkcję, gdy zwiększana jest jego ilość w diecie. Niedobór płynów przy wysokiej podaży błonnika może sprzyjać zaparciom poprzez powstawanie zbitych mas kałowych. Prawidłowa podaż wody jest również bardzo istotnym elementem diety bogatobłonnikowej zarówno w biegunkach, jak i zaparciach. Zwiększenie u dziecka podaży płynów do 1,5-2 l/dobę pomaga w zmianie konsystencji stolca, co ułatwia później jego wydalanie i pomaga obniżyć natężenie bólu i wzdęć.
| Ostrożnie z błonnikiem u dzieci z niską masą ciała |
W związku z tym, iż błonnik nierozpuszczalny poprzez możliwości pęcznienia sprzyja zmniejszeniu spożycia pokarmu w ciągu dnia, należy ostrożnie podejść do podawania go dzieciom z małą masą ciała – błonnik pokarmowy w nadmiernej ilości może zmniejszać
łaknienie poprzez zwiększone odczucie “pełności”.
| Błonnik na zaparcia. Czy to dobra droga? |
Leczenie dietetyczne stanowi jedną ze składowych postępowania terapeutycznego u pacjentów dotkniętych zaparciem i odgrywa rolę wspomagającą leczenie farmakologiczne.
Podstawą leczenia zaparcia stolca jest farmakoterapia (m.in. makrogole, laktuloza).
W przypadku diety rekomendowanej dla dzieci z zaparciem czynnościowym można zauważyć, iż zasady tej diety odpowiadają zasadom oficjalnej Piramidy zdrowego żywienia i aktywności fizycznej dla dzieci i młodzieży stworzonej przez Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej.
Codzienne odżywianie oparte na tej piramidzie jest kluczem do prawidłowego i harmonijnego rozwoju dziecka oraz pomaga utrzymać niezakłóconą pracę przewodu pokarmowego.
Źródła:
“Rola błonnika pokarmowego w żywieniu dojelitowym pacjentów pediatrycznych – kiedy należy rozważyć dietę enteralną z dodatkiem błonnika?” Agnieszka Borys-Iwanicka, Dorota Mickiewicz-Góra, Tomasz Pytrus. Standardy Medyczne/Pediatria 2023 T. 20 71-78 DOI:10.17443/SMP2023.20.01
“Współczesna Dietoterapia” Dariusz Włodarek, Ewa Lange. Wydawnictwo PZWL 2023
